René Rietbergen werkt al jaren bij het Koninklijk Paleis op de Dam en hing op 4 mei 2020 ’s ochtends de vlag halfstok uit in het kader van de dodenherdenking. Vanaf het torentje op het paleis filmde hij de lege Dam, die voor het eerst leeg zou blijven. Daarna nam René ons mee op een rondje langs de ochtendhorizon van Amsterdam. René is een verdienstelijk zanger van het Jordanese levenslied en hij zingt Mijn ouwe Amstelstad van Tante Leen. Het liedje gaat over hoe Amsterdam verandert.

‘Als Naatje van de Dam je nu bekijken zou, dan zei ze net als ik tegen jou: Wat ben je toch veranderd in die jaren, mijn ouwe Amstelstad’

Naatje van de Dam, het monument ter herinnering aan de Tiendaagse veldtocht tegen België in 1830, werd gesloopt toen Tante Leen twee was, in 1914. Het had er vanaf 1856 gestaan. Het verdwenen monument staat in het lied deels zelf voor de veranderende stad, maar dient vooral als afwezige, imaginaire getuige.

Begin maart van dit jaar veranderde de stad opnieuw. Tamelijk abrupt transformeerde ze van een volle, volgens sommigen overvolle, naar een plots lege, bijna spookstad. Het is interessant om te zien hoe ook nu weer in de beeldvorming juist de Dam een speciale rol speelt. Van de Dam zou menig Amsterdammer in kortvervlogen, normale tijden zeggen er niet veel te zoeken te hebben. Ze zouden zeggen dat het een plein is voor toeristen, dagjesmensen en levende standbeelden. Maar dat veranderde in de afgelopen weken dat de stad veranderde. Tussen de vele inzendingen voor Corona in de Stad zat veel fotografie van het veranderde straatbeeld, de stilte en de leegte. Opvallend vaak wordt in die foto’s de Dam aangedaan. Soms om te bewijzen dat de toeristen en dagjesmensen verdwenen zijn, maar eigenlijk staan de Wallen meer symbool voor het verdwenen toerisme dan de Dam. Vaker leken de foto’s vooral te getuigen dat het hart van de stad, het middelpunt, veranderd is. Het is alsof fotografen zich net als Naatje van de Dam alleen op de Dam echt getuige konden zijn van de veranderde Amstelstad. De Dam is namelijk vooral ook een symbolische plek, waar ideeën over wat de stad, haar inwoners of zelfs over het hele land verankerd liggen. De plek is vervlochten met de stedelijke en zelfs nationale identiteit en daarmee voor velen een ankerpunt voor betekenisgeving.

Het is de geboortegrond van Amsterdam, de plek waar een Dam in de Amstel het prille begin vormde. In de 17^e eeuw werd er het nieuwe stadhuis gebouwd dat voor alles getuigde van de stedelijke identiteit van een internationale havenstad. De Dam werd daarmee niet alleen centrum van de stad, maar ook centrum van een wereldbeeld. In 1808 veranderde het Stadhuis in Koninklijk Paleis en tegelijkertijd werd Amsterdam hoofdstad van Nederland. Sindsdien heeft de Dam ook een centrale rol als podium van de nationale identiteit. Dit werd versterkt door de bouw van nationale monumenten, eerst Naatje op de Dam, Later het Nationaal Monument, dat sinds 1956 jaarlijks het decor vormt voor de dodenherdenking op 4 mei.

De dodenherdenking van dit jaar, die begon met het uithangen van de vlag door René en de rondgang langs Amsterdams skyline, was een uitzonderlijke. De rituelen waren veranderd, het zag er anders uit en ook de betekenis veranderde daardoor. Zo lijkt het ook met de Dam zelf te zijn. De betekenis  van het plein verandert als de stad verandert. Verandering biedt ook mogelijkheden. Je kon in het voorjaar van 2020 rustig je hond uitlaten op de Dam, je kon in alle rust contempleren wat het betekende dat de stad leeg was en of die ooit weer gevuld zou raken en hoe dan. En je kon je afvragen wat Naatje van de Dam zou zeggen, nu de stad weer eens was veranderd.