Corona in de Stad

Tijdens de pandemie bereidde Afra Eisma haar tentoonstelling voor, die op 25 maart 2021 zou openen in het Fries Museum: Your silence will not protect you [1]. In de eerste ruimte heerst de woede, een tapijt dat als een hellemond gromt naar ons, van drift vertrokken keramische gezichtjes schreeuwen het uit terwijl hun slangenarmen in de knoop raken. Aan de andere kant van die muur vlijt zich de liefdeskamer. Daar hangen oren van keramiek aan de muur die naar de woede luisteren, want luisteren is immers onderdeel van de liefde.

De digitale tentoonstelling Corona in de stad is eigenlijk één groot luisterend oor voor de bewoners van Amsterdam. Het gonst er van emoties en verhalen. Corona in de stad toont die lieve stad op haar best: het is een zorgzame Family of Man [2] die ik hier ontmoet.

Kijk, daar staat OmiCoromi die een zelfgemaakte ketting van halve sinaasappels draagt op een roze jurk. Je ziet dat zij geen vlieg kwaad zal doen. Of Janne die samen met vrijwilligers ruim negenduizend mondkapjes maakt.

OmiCoromi

Janne maakte samen met vrijwilligers duizenden mondkapjes

Maar ook woede heeft het luisteren nodig want anders valt wat die boze ander zegt in een diepe, dove put. En dan wordt woede onmacht, razernij of een groot mes. Turn up the volume!! Nog grotere oren. Gelukkig zit een mondkapje het luisteren niet in de weg. (Al blijkt in slechthorend Amsterdam dat mondkapjes het liplezen onmogelijk maken en dat die anderhalve meter afstand precies op het bereik van een gehoorapparaat zit.)

Marja de Kinderen, Slechthorend Amsterdam

‘Het oog leidt de mens de wereld binnen; het oor leidt de wereld de mens binnen.’ -Lorenz Oken [3]

De eerste lockdown was intelligent en spannend, iedereen bleef thuis en maakte er het beste van. Misschien is de coronatijd vanuit de hemel of de kosmos aangereikt als gelegenheid om onszelf opnieuw uit te vinden in deze uitgerekte tijdsbeleving:

We leven in een pauzestand,
zodat we even op adem kunnen komen.
Misschien is dat wel het mooiste.

——-

Dat quarantaines niet echt bestaan,
maar zijn verzonnen om te kunnen lezen.
Dat je leest om jezelf te vergeten.
Dat een zondagmiddag een hele week kan duren,
maar dat toch elke seconde telt.
Dat we kwetsbaar zijn,
dat dat ons sterk maakt.

Gershwin Bonevacia

Gershwin Bonevacia

Yuval Harari beseft dat we als mensen krachten hebben ontwikkeld waarmee we de goden naar de kroon steken. Hij pleit er hartstochtelijk voor dat we ons als verantwoordelijke goden gedragen en om dat te kunnen doen, moeten we onszelf goed kennen. Dat is niet makkelijk maar toch moeten we die poging doen. En nog belangrijker, zo zegt hij, is dat we onze donkere kanten verstaan, zodat ze het niet van ons overnemen. Dat we als mensen niet gaan geloven in een verhaal over onszelf dat niet klopt en tot zelfzuchtig of onbarmhartig gedrag kan leiden.[4]

Love after love

The time will come
when, with elation,
you will greet yourself arriving
at your own door, in your own mirror,
and each will smile at the other’s welcome,

Noraly Beyer leest Derek Walcott voor

De wereld krimpt maar het kijken intensiveert, zoals blijkt uit de plastic bakjes die Cleo Campert in simpele, klare lijnen tekent. ‘Lieve vrienden brachten mij boodschappen en eten in de periode dat ik alleen thuis zat met covid-19. Elke keer als ik een bakje met eten openmaakte werd ik geraakt door de aandacht en liefde die erin gestopt was.’ We volgen de groei van een plant nu per dag, per uur. De herhaling van alle dagen heeft iets geruststellends. Iedere dag dezelfde wandeling, iedere dag rek- en strekoefeningen, iedere dag een documentaire kijken. Ik bestel De Dikke Vegetariër en ga koken. Eigenlijk is er veel te beleven binnen de vierkante meters van mijn huis, en de 15 inch van mijn computerscherm.

Cleo Campert, Bakjes

Hoop op een betere wereld kwam boven drijven in de eerste lockdown. De lucht in Amsterdam en het water in Venetië was schoner dan ooit. Yair Callender laat stap voor stap zien hoe je een kraanvogel vouwt, begeleid door het lied Minha Galera van Manu Chao die alles opsomt waarvoor hij dankbaar is. Yair benoemt ook het ambigue van de situatie: ‘Eigenlijk zie ik veel schoonheid in isolement. Het doet me denken aan een retraite in een klooster, of überhaupt een periode van terugtrekking en reflectie.’ Het mensenaandeel van de wereld is even stilgezet en de natuur knapt er enorm van op.

Yair Callender, the world after #3

Maar aan de andere kant staan de angst en de doden. De eenzaamheid van velen zoals die doorklinkt in de woorden van tante Dientje: ’Ik sta op met mijn mond dicht en ga naar bed met mijn mond dicht.’

#Hoegaathetechtmetje

De benarde opsluiting van een vriend van Gluklya: ‘He told me that his studio has no ventilation and during the lockdown he is especially struggling with the absence of air. During the day he is climbing the ladder to the window to put his head out to breathe.’He De scholen zijn gesloten en ook het thuis lesgeven valt niet mee, maar in Corona in de stad is altijd een optimistisch woord te vinden, de zonnige kant en dat troost. Altijd.

Gluklya, Corona Diary, Tree of punishment, 2020

De site Corona in de stad is mijn hoop voor de journalistiek, om niet meteen het donkerste scenario naar boven te halen, om niet altijd bovenop het drama te zitten en dat eindeloos te herhalen. Om het goede in de mens te laten ademen.

‘I want to thank you all’, zegt Sarah van Sonsbeeck

‘In 2017 I made an exhibition called We may have all come on different ships, but we’re in the same boat now.’ ‘Some liked it, some hated it. I want to thank you all. Sometimes it is hard to hear what other people say about your art but art is all of those people, art is polemics.’

I want to thank you all, dat is het. Iedereen, voor- en tegenstanders. Doemdenkers, wensdenkers, gedeprimeerde eenzame thuisdenkers. Alle denkers die zich over de toestand van onze wereld buigen. ‘Zijn deze maatregelen wel de beste optie?’ is een vraag die gesteld mag worden. [5]

Sarah van Sonsbeeck, Against what do we need to protect ourselves?, 2020

Nooit eerder heb ik zo intens ervaren hoe groot de macht van de staat is, bijvoorbeeld als ik de avondklok van 9 uur vergeten ben en als een dief in de nacht door de kleine steegjes fiets om een boete te voorkomen. (Eén persoon op bezoek en de avondklok zorgen samen voor een afname van 10% van de besmettingen, volgens het OMT.)

O oor, hoor

-Lucebert

Maar de woede, waar is de woede?

AT5 laat iets zien van jongeren in Amsterdam-West en de avondklok. ‘We zijn tegen’, zeggen ze, maar dan is daar gelukkig die welzijnswerker die alles in goede banen leidt, hoop en inspiratie.  ‘We moeten allemaal gezond blijven’, verklaart de laatste jongere die aan het woord is. Het alsmaar herhaalde tuig tuig tuig tuig van de politici – die het luisteren even overslaan – is hier afwezig. Kunnen we ze namens deze familie een spiekbriefje geven? ‘Jongeren van Amsterdam, we begrijpen jullie frustratie, jullie missen school, misschien wonen jullie hutjemutje in een te klein huis. Je kunt je niet uitleven in de sportschool, keihard op zo’n boksbal slaan. Vernielen is niet OK, maar we horen jullie woede. Kom naar het torentje en we openen het gesprek, over wat we kunnen doen voor jullie.’ #DOESLIEF politici! Een beetje begrip voor jongeren die aan het muiten slaan, en tegelijk begrip voor de buurt die klaar is met die rellen in hun wijk.

Wat deze jongeren missen is die extra ruimte die anderen wel bezitten. ‘Though architecturally separated from my body, my studio functions as a physical extension of my inner body, a room to breathe.’

AT5, Zorgen jongerenwerkers om aanstaande avondklok

Maar nergens klonk het tekort aan adem zo hartbrekend als in de laatste woorden van de zwarte Amerikaan George Floyd, die door de knie van een politieman tegen de grond werd gedrukt. Tot hij stierf.  Zijn noodkreet ‘I can’t breathe’ resoneerde over de hele wereld zoals ook in de Black Live Matter-demonstratie in Amsterdam. De woede knalde over de dam en vond een echo in de bedankbrief aan Femke Halsema: ‘Bovendien erkende de demonstratie en uw aanwezigheid de dodelijke slachtoffers van de pandemie die institutioneel racisme heet. En die heerst nog volop.’

Luciano de Boterman, Black Lives Matter protest op de Dam, 1 Juni 2020

De tweede ‘strenge’ of ‘harde’ lock down viel anders uit, alsof de kloof tussen de regels en menselijk vermogen om in eenzaamheid te leven, of juist met te veel, te dicht op elkaar, of om hoop te houden dat je je onderneming door deze pandemie heen kon trekken, te groot werd. Het verlangen om zelf te kunnen beslissen groeide en groeide. Net als de demonstraties die met waterkanonnen en honden werden bestreden.

AT5, Coronaprotesten loepen uit de hand

De kwetsbaren beschermen, die ondertussen hun kleindochter moeten kussen via een glazen wand. Demente ouderen zonder bezoek. Wat willen ze eigenlijk zelf? De kwetsbare mensen die ik ken, oudere vrienden met zwakke longen of andere onderliggende klachten, blijven in zelfquarantaine; zij gaan de deur amper uit en doen hun boodschappen in de vroege ochtend. Is het hele land in quarantaine terwijl zij zichzelf beschermen?

Op een avond sta ik op mijn kleine balkon en kijk naar de sterren en mijmer over mijn plaats in het heelal. Op een andere plek in de stad kijkt Ndede Assiam ook naar de oneindigheid van de kosmos.

‘Hemellichamen geven me hoop. Kijk, de aarde draait om haar as. En de aarde draait om de zon. En de zon draait weer in de Melkweg. Alles is een cyclus. Alles draait en blijft draaiende. Alles wordt hersteld, ongeacht hoe slecht het wordt. Zolang alles blijft draaien, is de hoop niet dood. Zoals Stephen Hawking zei: ‘Je moet naar de sterren kijken en niet naar je voeten.’

Het verhaal van Ndede Assiam

Maar dan. Op een dag valt er sneeuw, ijle sneeuw waar je nauwelijks een sneeuwbal van kunt maken. Alsof er een hongersnood heerst en witbrood over de stad wordt uitgestrooid. Simpele natte sneeuw brengt diep geluk. Yasser Abarkach tekent een moppig jongetje dat de lucht diep inademt. ‘De sneeuw ruikt naar toekomst’, schrijft hij erbij.

Yasser Abarkach, Geur, 2020

Terwijl we omhoogkijken en de sneeuw op onze ogen valt en we de witte vlokken op onze tong laten smelten – terwijl we de toekomst diep inhaleren – staat de NASA-rover Perseverance klaar om naar Mars te gaan. ‘Het is peperduur en levensgevaarlijk, maar de mensheid moet dringend naar Mars’, zei Tesla-topman Elon Musk, ‘de ruimtevaart zal bepalen of de mens een toekomst heeft.’ [6]

Op 18 februari 2021 is het zover: de Perseverance landt in de Jezero-krater  en op aarde krijgen we beelden binnen van het rode, bultige oppervlak van Mars, op zoek naar sporen van leven. De sterrenkundige Jeffrey Bout is benieuwd wat het NASA-onderzoek op Mars gaat opleveren: ‘Waarschijnlijk is er nu geen leven op Mars. Maar het kan er wel ooit zijn geweest, omdat er water is gevonden op Mars. Dus misschien hebben er miljarden jaren geleden ook bacteriën geleefd. Als dat wordt ontdekt, dan is dat een revolutie. Dat zou betekenen dat wij niet alleen zijn. Want als er op Mars leven was, dan is dat ook elders in het heelal.’ [7] De onderzoeksreizen naar Mars zijn gericht op de toekomst, op het idee dat we misschien Mars kunnen bezoeken en koloniseren.

Met alle klimaatwaarschuwingen zou ik eerder denken dat de aarde wel eens zou kunnen eindigen als Mars, en dat in een verre, verre toekomst onderzoekers voorzichtig de conclusie trekken dat er misschien ooit leven is geweest op deze planeet. We hebben wat water gevonden.

We leven in een wereld die ook doorgaat zonder wereld’, dicht Gershwin Bonevacia

‘Are we still able to bow for what transcends us?’ vraagt kunstenaar Hans van Houwelingen zich af. Hij noemde zijn film met helderziende gaven Spoetnik, naar de satelliet die door Rusland in een baan om de aarde werd gebracht, lang voordat de Russen met hun vaccin Spoetnik naar buiten kwamen.

Hans van Houwelingen, Are we still able to bow for what trancends us?

Op een oneindige sneeuwvlakte staan strak in het gelid geparkeerde helikopters. Een capsule zakt hangend aan een parachute naar de aarde, de deksel wordt opengeschroefd en een astronaut wordt er zittend uitgetild en weggedragen. Zijn helm mag eindelijk af. We horen het kuchen van astronauten in een kleine benauwde capsule. In de volgende scene landt een helikopter voor een ziekenhuis en op de ambulance ligt een typisch corona-slachtoffer, een te dikke man van boven de vijftig. Een transparante helm wordt over zijn hoofd geschoven en de zuurstofslangen worden aangesloten, een sjiek alternatief voor die enge slangen die door je neus naar je longen worden geduwd. Wat is er wel en niet werkelijk waar?

Is er ruimte om te twijfelen? Wat zijn feiten eigenlijk? Goethe benoemde het als volgt: ‘Het belangrijkste is om te begrijpen dat alles wat we feiten noemen theorie is, een geformaliseerde versie van de werkelijkheid.’

Of zoals Trudie Dehue het formuleert: ‘Feiten zijn geen rechtstreekse reflecties van ‘de’ werkelijkheid. Ze zijn het eindproduct van menselijke redeneringen en besluiten.’ ‘Geen enkele wetenschappelijke discipline zou daarom haar uitspraken moeten immuniseren tegen tegenspraak door te doen alsof zij namens de realiteit spreekt.’[8]

Mijn buurman ontving per brief een uitnodiging voor een Astrazeneca vaccinatie (gelukkig, eindelijk!) waarop hij de vraag stelde of het vaccin veilig is. Een behoorlijk vage redenatie zonder antwoord volgde, ‘we doen onderzoek’. ‘Ja, daar heb ik niets aan’, mopperde hij.

‘Ik wil graag een Ja of een Nee.’ Maar dat is precies het probleem, dat is meer duidelijkheid dan de medische wetenschap kan geven. De werkelijkheid is meer fluïde dan we lang dachten, soms zien we de realiteit onder onze ogen veranderen.

Tijdens de lockdown werden we ons ook meer dan ooit bewust van het verschil tussen de werkelijkheid van het computerscherm en die van de natuur. Terwijl we communiceerden via het scherm en musea virtueel bezochten, gingen we tegelijk massaal uit wandelen. De behoefte aan natuur bleek urgent, de frisse lucht, het gefluit van de vogeltjes, of oog in oog staan met een vos.

’Ik heb veel naar vogels gekeken; dat wil zeggen, de vogels op internet gegoogeld en nagetekend. Het is één van mijn lievelingspagina’s uit het boek Polderpolonaise geworden. Ik schaam me een klein beetje als ik toegeef dat ik al die vogels die ik toen zo “uitvoerig bestudeerd” heb, nu pas echt zie en registreer.’ beseft illustrator Merel Corduwener.

Merel Corduwener, Geef die stadsvogels een naam

Corona in de stad laat tussen de regels zien dat de volksgezondheid meer is dan coronabesmettingen en zelfs meer dan het aantal doden. De tentoonstelling vertelt vele verhalen van vele mensen. De site is een lange opsomming waarin vertrouwen de hoofdrol speelt. Dat is troostend. Misschien leidt de coronacrisis wel tot een betere versie van onszelf. De site staat vol inzichten, vol wendingen in mensenlevens, vol hulp aan elkaar.

We leven in een universum dat overstroomt van meningen en het is goed om te bedenken dat het in wezen allemaal verhalen zijn. Dat geeft lucht aan onze bubbel, wat extra adem – even noodzakelijk als die zuurstofslangen. Al die verhalen samen: dat zijn wij, dat is het leven.

Bijsluiter

Mijn vader leeft niet meer en het gebeurde alweer decennia geleden maar ik moet er nog wel eens aan denken. Totaal onverwacht viel mijn vader op de grond. Doordat zijn vrouw de klap hoorde en direct het alarmnummer belde, kwam de ambulance razendsnel. Een licht infarct waarvan hij snel herstelde. Alleen kon hij niet meer verdragen dat zijn vrouw zo maar het huis verliet. Stel dat het weer zou gebeuren en er was niemand in de buurt?

Ik vroeg me af hoeveel je van een ander mens kunt eisen om jouw leven veilig te stellen. En zijn vrouw deed het dan nog min of meer vrijwillig.

Hanne Hagenaars

[1]‘Your silence will not protect you’ is de titel van het boek van de Caraïbisch-Amerikaanse auteur Audre Lorde. Ze beschreef zichzelf als zwart, lesbisch, moeder, strijder, dichter en bracht dit in haar werk naar voren. Haar werk schreef ze voor zwarte (queer) vrouwen, ieder ander is een gast binnen haar lectuur, zo beschouwt ook Afra Eisma zich.

[2] The Family of Man is een tentoonstelling van fotografie, samengesteld in 1955 door Edward Steichen voor het MOMA in New York. De expositie is een manifest voor vrede en de fundamentele gelijkheid van alle mensen. In 2003 werd de expositie als geheel opgenomen in de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

[3] Joachim-Ernst Berendt, Ons derde oor. Luisteren naar de wereld, 1989

[4] Interview Yuval Harari: “Humans are already gods” | Terzake, 28 januari 2020

[5] Bijvoorbeeld Ewald Engelen die het boek Ontwaak! Schreef en hierover op 11 maart 2021 werd geïnterviewd door Yoeri Albrecht  in de serie De open samenleving, de Balie , Amsterdam

[6] https://www.tijd.be/ondernemen/algemeen/waarom-we-absoluut-naar-mars-moeten/9815442.html

[7] https://www.rtvnoord.nl/nieuws/790654/Sterrenkundige-kijkt-uit-naar-landing-NASA-rover-op-Mars

[8] Trudie Dehue: https://trudydehue.nl/wp-content/uploads/2020/02/dehue-onbesuisde-popularisering-in-de-groene-amsterdammer-5-2016.pdf

De auteur bedankt graag Gijs Frieling voor het meedenken.